آشنایی با سازمان‌های مردم نهاد (سمن)

ممكن است از خود بپرسيد كه در اين دنياي وسيع، كمك ناچيز من چه تغييري مي‌تواند ايجاد كند؟

هيچ فردي به تنهايي نمي تواند مشكلات اين جهان را حل كند، اما همان كار كوچك شما در يك گوشة اين دنيا می‌تواند فضايي شاد، سالم و ايمن براي مردمي كه به كمك شما نياز دارند فراهم كند. هر يك از ما مي توانيم فردي را آموزش دهيم، مخروبه ای را بسازيم، گرسنه ای را سیر کنیم، گیاهی را آبیاری کنیم … و با بذیرش سهم خود در آبادانی دنیا، ارزش آفرینی کنیم.

در سر تا سر دنيا، گروههاي وسيعي از مردم وقت خود را صرف فعاليتهاي داوطلبانه ميكنند. فعاليت داوطلبانه با ميل و ارادة اشخاص به صورت خود جوش صورت مي گيرد و «تمايل شخصي» و «انگیزۀ خیرخواهانه» اصل بنيادي هر فعاليت داوطلبانه‌ است.

امرزوه بسیاری از آسیب‌ها و مشکلات در کشورهای جهان سوم ناشی از عدم توسعۀ جامعۀ مدنی می‌باشد. جامعۀ مدنی به مجموعه سازمان‌ها و نهادهای اجتماعی داوطلبانه‌ای اطلاق می‌شود که بنیان جامعه‌ای پویا را پی می‌ریزند. از جمله ارزش‌های مورد توجه در جامعۀ مدنی، مشارکت مردم و پاسخگویی دولت است. از نمونه سازمان‌ها و یا ساختارهایی که به عنوان جامعة مدنی مورد توجه هستند «سازمان‌های مردم نهاد» (سمن) می‌باشند که در زبان لاتین به آن‌ها «Non-Governmental Organization» (N.G.O) گفته می‌شود؛ این سازمان‌ها که پیش از این، در ایران با عنوان «سازمان های غیر دولتی» مصطلح بود؛ در سال‌های اخیر، در ادبیات جامعه‌شناختی ایران، تحت عنوان «سازمان‌های مردم نهاد» و یا به اختصار «سمن» نامیده شده و به صورت زیر تعریف می‌شوند: 

هر سازمان داوطلبانه ای که در سطح محلی، ملی و یا بین‌المللی فعالیت دارد و افرادی با علایق مشترک آن را اداره می‌کنند. این سازمان‌ها با استقلال از دولت بدون قصد منفعت و با داشتن هدف عام المنفعه، در زمینه‌های بسیاری به صورت غیرسیاسی فعالیت میکنند وهدف آنها كمك به بهبود وضع جامعه و حفظ منافع ملي و مصالح عمومي كشور است.

سازمان‌های مردم نهاد در موضوعات متعدد و متنوعی فعالیت دارند از جمله:

گردشگری؛ عمران و آبادانی؛ فرهنگی و اجتماعی؛ اعتقادی و مذهبی؛ محیط زیست؛ امور زنان؛ مواد مخدر و ایدز؛ ترویج فرهنگ ازدواج؛ فن‌آوری اطلاعات؛ تاریخی و حفظ آثار فرهنگی؛ نیکوکاری و امور خیریه؛ ورزشی؛ هنری و ادبی؛ علمی پژوهشی؛ رسانه‌ای و ارتباطی؛ کارآفرینی و اشتغال؛ حقوق جوانان؛ درمان و توانبخشی و …

در مجموع سازمان‌های مردم نهاد به عنوان بازوی دولت در تمام عرصه‌ها اقدام به مشارکت داوطلبانه و خیریه‌ای می‌کنند و در کنار دولت‌ها، بازار، واحدهای تولیدی و بازرگانی و … در جهت توسعه همه چانبه حرکت می‌نمایند.

ویژگی‌های سازمان‌های مردم نهاد (سمن)

Non-Governmental Organizations (N.G.O

ويژگي‌های «سازمان هاي مردم نهاد» در اكثر نقاط جهان عبارت است از:

غیر انتفاعی بودن: این سازمانها با انگیزه سود جویی شکل نگرفته‌اند و یا درصدد کسب سود برای اشخاص و یا دسته‌های خاص نیستند. هر چند «سازمان‌های مردم نهاد» می‌توانند در فعالیتهای بازرگانی مشارکت کرده، تولید سود و سرمایه کنند، اما سود و سرمایه آنها باید صرفا برای اجرای ماموریت سازمان به مصرف برسد یا در سازمان سرمایه گذاری شود.نداشتن وابستگی به دولت: «سمن‌ها» را مردم تاسیس می کنند و عموما دولتها در ایجاد و مدیریت آنها نقش چندانی ندارند. از قبیل انجمن‌ها، گروه‌های حرفه‌ای، سازمان‌های خیریه‌ای و مذهبی. به دیگر سخن این سازمان‌ها در ساختار دیوانسالاری(بروکراسی) دولتی جایی ندارند. با وجود غیر دولتی بودنِ این سازمانها، برخی از دولتها با هدف گسترش مشارکتهای مردمی در تاسیس و مدیریت این سازمانها دخالت می‌کنند.

داوطلبانه بودن: خصلت عمده سمن‌ها آن است که مردم به صورت داوطلبانه اقدام به تأسیس آن‌ها می‌کنند. با وجود اینکه این سازمان‌ها باید تابع قوانین و مقررات موجود باشند. هیچ سازمان دولتی نباید در شرایط عادی دستور ایجاد و انحلال آنها را صادر کند و هر چند این سازمان‌ها به استخدام کارمند اقدام می‌کنند، اما به مشارکت داوطلبانه بسیاری از افراد علاقه‌مند برای خدمت متکی هستند.برخورداری از شخصیت حقوقی: برای گسترش «سازمان هاي مردم نهاد» قوانینی وضع می شود که بر اساس آنها این سازمانها به ثبت رسیده، از شخصیت حقوقی مستقل برخوردار می‌شوند. این امر موجب جلب اعتماد مردم به آنها شده و از این طریق آنها می توانند با سازمانهای دولتی قرارداد نیز امضا کنند. 

خودگردانی: «سمن‌ها» از نظر مالی خودگردان هستند. هرچند آنها از دولت ،افراد خیر و . . . کمک دریافت می کنند، این کمک ها نباید به گونه‌ای باشد که وابستگی شان را به منابع کمک دهنده فراهم کرده و آنها را از اهداف و تعهدات اجتماعی شان دور سازد.

خودگردانی: «سمن‌ها» از نظر مالی خودگردان هستند. هرچند آنها از دولت ،افراد خیر و . . . کمک دریافت می کنند، این کمک ها نباید به گونه‌ای باشد که وابستگی شان را به منابع کمک دهنده فراهم کرده و آنها را از اهداف و تعهدات اجتماعی شان دور سازد. غیر سیاسی بودن : این سازمانها تعهد اجتماعی دارند، هدف اساسی آنها خدمت به اجتماع ، فقرا، رفع تبعیض‌های جنسی، نژادی، مشکلات محیطی و . . . است. سازو کارهای تاسیس «سمن‌ها» نیز با سازمانهای سیاسی متفاوت است و معمولا آنها در زمان تاسیس تعهداتی مبنی بر وارد نشدن به حوزه های سیاسی می‌سپارند. 

چارچوب قانونی: «سمن‌ها» بايد چارچوبي قانوني و تعريف شده براي شكل‌گيري و فعاليت خود داشته باشند، به گونه‌اي كه افراد علاقمند بدانند نقطه شروع و حدود فعاليت‌هايشان چيست، البته با توجه به ماهيت كار این سازمانها، اين قوانين نبايستي دست و پاگير و محدودكننده باشند،

چارچوب قانونی: «سمن‌ها» بايد چارچوبي قانوني و تعريف شده براي شكل‌گيري و فعاليت خود داشته باشند، به گونه‌اي كه افراد علاقمند بدانند نقطه شروع و حدود فعاليت‌هايشان چيست، البته با توجه به ماهيت كار این سازمانها، اين قوانين نبايستي دست و پاگير و محدودكننده باشند،
در مجموع، «سازمان هاي مردم نهاد»، نهادهاي خودجوش مردمي هستند كه در اثر انگيزه‌هاي پاك انساني مردم براي رفع انواع نيازهاي جامعه شكل مي‌گيرند، اين خود مردم هستند كه نياز را شناسايي نموده، راههاي رفع آن را مي‌جويند و با توجه به توانايي‌هاي بالقوه و بالفعل خود، حدود و نحوه فعاليت (البته در چارچوب قانوني) را مشخص مي‌نمايند.در مجموع ماهيت اينگونه نهادها، برقراري تماس‌هاي مداوم با مسؤلان و مردم، بالا بردن آگاهي عمومي، شناسايي و همكاري با نهادهاي همفكر، نظارت و شناسايي نقاط ضعف تشكيلات دولتي و تلاش براي رفع آنها با به كارگيري مهارتهاي خاص خود از راه مشورت دادن به قانونگذاران و سياست‌گذاران، اجراي داوطلبانه قوانين شانه به شانه مجريان دولتي و …است.

نکته شایان ذکر آن است که «سازمان‌های مردم نهاد» (N.G.O’s) در مسیر حرکت مشارکتی و انسانی خود با مشکلات بسیاری روبرو هستند، از جمله: مشکلات اجتماعی، اداری، سیاسی، قانونی و حقوقی، داخلی و … .

به عنوان مثال از مشکلات اجتماعی «سمن‌ها» ناآشنا بودن مردم با این سازمان‌ها و ضعف فرهنگ کار جمعی در این سازمان‌ها می‌باشد؛ بعلاوه سازمان‌های مردم نهاد در نزد بسیاری از مردم و مسئولین کشورهای در حال توسعه پدیده‌ای جدید و وارداتی تلقی می‌گردد وگاه با آنها برخوردی محتاطانه و منفی می‌شود. بنابراین با وجود همه این مشکلات، باید صبر کافی در چنین کارهای ریشه‌ای و پربازده داشت.